II wojna światowa to nie tylko walki wojsk, to też eksterminacja narodów, w tym narodów zamieszkujących tereny II RP do września 1939 r. Wbrew powszechnym mniemaniom do eksterminacji Polaków państwo niemieckie przygotowywało się już od 1936 r. Planowano wtedy założenie obozu dla izolacji „niepożądanych elementów polskich”. „Element” ten zamieszkiwał tak tereny Wolnego Miasta Gdańska, jak i Rzeszy Niemieckiej a także ziem utraconych przez Niemcy po 1918 r. W tym celu zbierano informacje na temat działaczy Polonii, polskiej inteligencji, urzędników. Zebrane dane posłużyły do przeprowadzenia aresztowań w pierwszych dniach wojny. Na polskim Pomorzu zbieraniem takich informacji zajmowały się utajnione niemieckie „oddziały samoobrony” (Selbstechutz). Aresztowań tych dokonywały specjalne grupy policji i służby bezpieczeństwa (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst), akcja ta nosiła kryptonim „Tannenberg”.
Historia obozu
Pierwsi więźniowie w liczbie ok. 150 trafili do obozu Stutthof już 2 września 1939 r. Byli to Polacy z terenu Wolnego Miasta Gdańska, głównie kolejarze. Trafili na pusty w zasadzie plac i sami musieli zbudować dla siebie baraki. Następnie umieszczono tu kolejne 6 tysięcy Polaków z Pomorza, w tym i żołnierzy, który powinni mieć status jeńców wojennych.
Początkowo powstało 10 baraków, w końcowej fazie obóz zajmował teren 130 ha i składał się z 30 baraków, mieścił 69 tys. więźniów wielu narodowości. Miał też wiele filii, między innymi w Elblągu. Więźniowie pracowali po 10 godzin dziennie, siedem dni w tygodniu.
Początkowo Stutthof był traktowany przez Niemców jako obóz karny wychowawczy, 7 stycznia 1942 r. uzyskał status obozu koncentracyjnego. Przez obóz i jego filie przeszło ok. 120 tys. więźniów. Zginęło - jak podają różne źródła - od 65 tys. do 85 tys. więźniów, którzy zostali zagazowani, zginęli w wyniku egzekucji, zmarli z głodu czy w wyniku bicia. Rozbieżności w liczbie zamordowanych wynikają stąd, że nie wszyscy więźniowie byli ewidencjonowani, ginęli całymi transportami zaraz po przybyciu do obozu. Do Stutthof więźniowie byli transportowani głównie kolejką wąskotorową albo barkami przez Zalew Wiślany.
Jedna z tablic upamiętniająca ofiary w obozie (fot. autor)
25 stycznia 1945 r. Niemcy zaczęli ewakuację obozu w kierunku na zachód, tak drogą lądową pieszo, jak i morską. W trakcie ewakuacji zmarło lub też zostało zabitych wielu więźniów.
Obóz został wyzwolony 9 maja 1945 r. przez wojska Armii Czerwonej, przebywało w nim jedynie 140 więźniów, którzy nie brali udziału w ewakuacji określanej jako marsz śmierci.
W późniejszym czasie w wyniku procesów wiele osób z personelu strażniczego obozu oraz pełniących funkcję kapo zostało skazanych na kary śmierci.
Stutthof po wojnie
W styczniu 1949 r. z Elbląga do Sztutowa przeniesiono 10. Batalion Ochrony Pogranicza, umieszczono go w dawnym budynku komendantury obozu koncentracyjnego. W 1951r. batalion ten przemianowano na 163 batalion Wojsk Ochrony Pogranicza. W 1958 r. placówka strażnicy została zlikwidowana.
Na terenie dawnego obozu 12 marca 1962 r. z inicjatywy dawnych więźniów powstało muzeum, obecnie jest to placówka państwowa podlegająca ministrowi kultury i dziedzictwa narodowego. Muzeum prowadzi również prace badawcze i wydawnicze. 12 maja 1968 r. odsłonięto na terenie dawnego obozu pomnik upamiętniający więźniów, autorem pomnika jest polski rzeźbiarz Wiktor Tołkin (1922-2013), żołnierz AK, od 1942 r. więzień obozów koncentracyjnych.
