Rozstrzygające znaczenie w omawianej sprawie miała - nieznana mi wcześniej - mapka Wysoczyzny Elbląskiej z zaznaczonymi obiektami przemysłowymi na rzece Kumieli (niem. Hommel). Mapka ta przywołana była w publikacji Pani Justyny z roku 2018 pt. "Tam gdzie nie sięga Bażantarnia, czyli tajemnicze Lasy Rakowskie", w której autorka opisała m.in. historyczne obiekty hydrotechniczne na Kumieli na północ od ul. Królewieckiej. Dopełnieniem sprawy jest rozdział wydanej w roku 2002 pod redakcją Jerzego Zaskiewicza „Księgi Elbląskiej cz. II” p.t. „Elbląg – Jagodnik – Smocza Dolina”.
Oba wyżej wymienione źródła – pierwsze niestety odkryte dopiero po publikacji mojego artykułu, a o drugim zapomniałem - spójnie i jednoznacznie podają że w górnym biegu Kumieli, powyżej mostu w ciągu ul. Królewieckiej za dzisiejszym schroniskiem dla zwierząt były aż trzy, a nie jak podałem w swoim artykule - jeden, obiekty przemysłowe napędzane wodami Kumieli. Zaczynając od najwyżej położonego były to:
- Kuźnia Żelaza (niem. Eisenhammer),
- Młyn w Dolinie / Młyn Dolinny (niem. Thalműhle),
- Kuźnia Miedzi (niem. Kupferhammer).
W mojej publikacji wymieniłem tylko jeden obiekt - Młyn Dolinny, zaliczając las, który go otaczał do Bażantarni. W rzeczywistości powyżej tego młyna była Kuźnia Żelaza, poniżej zaś Młyna Dolinnego funkcjonowała Kuźnia Miedzi, a wszystkie one położone były w Lesie Rakowskim, który oddzielony jest od bliskiej Bażantarni ul. Królewiecką. Las Rakowski wywodzi swoją nazwę od miejscowości Raków (niem. Rakau)
Kolejnym aspektem potwierdzonym w artykule Justyny Kozłowskiej jest to, że dzisiejsza Leśniczówka Dąbrowa to jeden z budynków dawnego kompleksu Młyna Dolinnego. Świadczą zresztą o tym zachowane do dziś historyczne zdjęcia udostępnione przez Zbigniewa Zajchowskiego. Nadal poszukuję zdjęć historycznych dwóch pozostałych obiektów – Kuźni Żelaza i Kuźni Miedzi.
Powyższe rozważania dorowadziły do kolejnych konstatacji. W moim artykule podałem informację o kole podsiębiernym zastosowanym pierwotnie w Młynie Dolinnym. Tymczasem Kumiela ma za mały w normalnych warunkach przepływ objętościowy wody i jest za płytka na koło podsiębierne, w którym woda przepływa poniżej osi obrotu koła wodnego. Natomiast każdy strumień można zagrodzić tamą i spiętrzyć go, tworząc rezerwuar wody, z którego woda pokierowana specjalną rynną spada na koło wodne powyżej jego osi obrotu. Takie koło wodne określa się jako nasiębierne. Wszystkie trzy omawiane obiekty wykorzystywały więc na początku koła nasiębierne, na które woda napływała z rynny wyprowadzonej z podpiętrzonego za pomocą tamy zbiornika wody. W ten sposób młyn miał zapewniony zasób wody i łatwiej było regulować jego moc, otwierając mocniej zasuwę wodną lub ją zamykając, otwierając jednocześnie boczny zrzut wody (tzw. „kanałem ulgi”) do koryta rzeczki poniżej młyna.
Bliskość trzech młynów nie szkodziła im, ani – wbrew pozorom - nie wywoływała między nimi konkurencji o zasoby wody, pomijając czas potrzebny na pierwsze napełnienie sztucznego zbiornika, kiedy wstrzymywano strumień płynący poniżej tamy. Każdy z omawianych zakładów po napełnieniu miał swój własny rezerwuar powstały po spiętrzeniu wody, którego strumień po przepracowaniu w jednym młynie był taki sam dla kolejnego młyna. Natomiast ta bliskość pomiędzy tymi trzema obiektami najpewniej wynikała z występowania tam bardzo korzystnego ukształtowania terenu, który – otoczony naturalnymi wzgórkami lub będący wręcz głębokim jarem - nadawał się do zalania go wodą i utworzenia tam sztucznego jeziorka – stawu. Oczywiście wymagało to pewnych budowli hydrotechnicznych takich jak groble, jazy, tamy, zastawy i śluzy wodne tudzież wspomniane „kanały ulgi”. W niższych partiach Kumieli było jednak coraz trudniej o takie korzystne warunki terenowe.
W tym miejscu oddaję głos Justynie Kozłowskiej, przywołując fragment z jej artykułu „Lasy Rakowskie na Wysoczyźnie Elbląskiej”:
Kuźnia Żelaza (Eisenhammer), znana także jako Leśny Gród (Waldburg), była położna nad Kumielą w obrębie majątku Drewshof (obecnie Zajazd). Powstała w miejscu jednego z dawnych młynów wykorzystujących spiętrzenia tej rzeczki wykonane jeszcze w XVII w. w postaci Stawów Rakowskich. W 1844 r. właściciel Drewshof, Friedrich Reinhold Alsen, oddał siedlisko młyna w dzierżawę mistrzowi kowalskiemu Műllerowi i fabrykantowi Wenerowi (wytwórcy wagonów).
Potem ta mała posiadłość została podzielona i wielokrotnie zmieniała właścicieli. W 1924 r. była znów w jednych rękach i wchodziła w skład majątku Drewshof. Na terenie zespołu kuźni Towarzystwo Starożytności odkryło pruskie grodzisko wyżynne, położone na zboczu jaru Kumieli. Istnieje ono do dziś i ma formę cypla wysuniętego w kierunku środka doliny, od jej krawędzi odciętego mało czytelną fosą.
Pomimo stwierdzenia niemieckich archeologów, iż jest to grodzisko, nikt nigdy go nie przebadał, więc nie wiemy dokładnie jaki jest jego rodowód i kiedy funkcjonowało. Leśny Gród był jednak przed wojną znanym obiektem odwiedzanym przez krajoznawców i turystów. Dodatkową atrakcją tego miejsca był staw z drewnianą wiatą na brzegu i przystań z łódkami. Miała tu także być prywatna leśniczówka, w której sprzedawano przewodniki, napoje i prowiant.
Obecnie po urządzeniach młyńskich Kuźni Żelaza i leśniczówce nie ma już ani śladu. Nad rzeczką pozostała sporej wielkości polana położona u stóp grodziska. Część polany jest nieco podmokła i porośnięta olchami, co sugeruje, że to miejsce mógł kiedyś zajmować staw młyński. Zniknęła stojąca tu do niedawna duża wiata „Magda”, która jeszcze kilka lat temu była miejscem wypoczynku elblążan.
Młyn w Dolinie (Thalműhle) położony był na południe od Kuźni Żelaza i związany z wsią Dąbrowa. W 1828 r. siedlisko uzyskało samodzielność, gdy wykupił je kupiec elbląski Steckel. Po rozbudowie i nowoczesnym wyposażeniu, powstała tu najpierw kuźnia żelaza, a potem papiernia. W końcu XIX w. Młyn w Dolinie stał się jedną z atrakcji turystycznych. Odwiedzali go zwłaszcza wędkarze i spacerowicze, którzy korzystali z przystani i łódek. Obecnie staw już nie istnieje, zachował się natomiast budynek dawnego zespołu, w którym obecnie mieści się leśnictwo Dąbrowa. Resztki zapory spiętrzającej wody Kumieli i jej niedużego dopływu jeszcze istnieją, jednak z roku na rok woda ją stopniowo niszczy.
W grupie młynów znajdujących się w obrębie kompleksu Lasów Rakowskich najdalej na południe była położona Kuźnia Miedzi (Kupferhammer). Od średniowiecza była związana z majątkiem Rodeland jako młyn wodny. W 1779 r. siedlisko zakupił Christian Pahlau, który w 1785 r. otrzymał z Berlina pozwolenie założenia „holenderskiej fabryki kaszy perłowej, oleju i kuźni miedzi”. Wkrótce potem wzniósł budynki młyna, jednak już w 1795 r. sprzedał go katu miejskiemu Schesmerowi. Potem młyn okresowo był nieczynny i przechodził z rąk do rąk.
W 1818 r. wskutek przerwania tamy jeziora Goplanica Kupferhammer został zniszczony. W 1819 r. stał się własnością mistrza młynarskiego Lielienthala, który na nowo rozpoczął w nim przemiał zboża. W drugiej połowie XIX w. dwa stawy młyńskie, zabudowania hamerni oraz zabudowania pobliskiej cegielni udostępniane były zwiedzającym przez gościnnych właścicieli.
W 1915 r. zakład zakupił Karl Mattke, a jego rodzina i następcy prowadzili go do 1945 r. – nieomal do momentu wkroczenia Rosjan. Zakład wyremontowano i unowocześniono, a jego działalność poszerzono o piekarnię. Własnym transportem rozwożono wypieki po mieście – wielkim powodzeniem cieszyły się ich bułki i chleb.
Obecnie po młynie nie zostało nawet śladu i mało kto wie, gdzie się on znajdował. Nad Kumielą pozostały resztki betonowego jazu i drewnianej tamy. Natomiast przedwojenny zamiar budowy w tym miejscu niewielkiego osiedla o nazwie Kupferhammer doczekał się współczesnej realizacji w postaci zespołu domów przy ul. Okrężnej".
Na zakończenie pragnę zachęcić Czytelników do poszukiwań miejsc po Kuźni Żelaza i Kuźni Miedzi i towarzyszących im pozostałości po budowlach hydrotechnicznych. Takie poszukiwania mogą być intrygujące, bo meandry Kumieli to jak ciekawa zagadka detektywistyczna. Zachęcając do odkrywania i eksploracji Lasów Rakowskich ponownie oddaję głos Justynie Kozłowskiej:
Od wielu lat głównym miejscem rekreacji mieszkańców Elbląga jest Las Miejski Bażantarnia. Jest jednak jeszcze jeden atrakcyjny teren położony w pobliżu miasta, który z roku na rok staje się coraz popularniejszym miejscem wypoczynku, a nawet i zamieszkania. Mowa tu o kompleksie tzw. Lasów Rakowskich. Pod względem wielkości oraz urozmaicenia krajobrazu zdecydowanie bije on Bażantarnię na głowę. Są tu lasy o różnym wieku i składzie gatunkowym, doliny Kumieli i jej dopływów tworzące leśne jary i uroczyska, a także sztuczne jeziora. Obok można znaleźć wiejskie krajobrazy z rozległymi polami i łąkami oraz miejscowości ze starym tradycyjnym budownictwem. Walory tego terenu docenia coraz więcej osób lubiących aktywnie spędzać czas na świeżym powietrzu i ceniących uroki natury.
Do zobaczenia na szlakach w Lasach Rakowskich!
Daniel Lewandowski, cdn.
Osoby zainteresowane historią Dąbrowy, dniem dzisiejszym oraz przyszłością tej dzielnicy Elbląga zapraszam do współpracy i kontaktu pod adresem daniel.lewandowski1967@gmail.com
Do tej pory na temat Dąbrowy opublikowałem następujące artykuły:
Opowieści o Dąbrowie, odc. 1 - Publiczna Szkoła Powszechna w Dąbrowie - czy ktoś jeszcze pamięta?
Opowieści o Dąbrowie, odc.2 – Lata powojenne
Opowieści o Dąbrowie, odc.3 - Lata 1945-54 na podstawie kroniki szkolnej
Opowieści o Dąbrowie, odc. 4 - Lata 1954-72 na podstawie kroniki szkolnej
Opowieści o Dąbrowie, odc. 5 - Ciekawostki o Kumieli, młynach leśnych, mostach i … Grunwaldzie
Materiały źródłowe wykorzystane w tym artykule:
- Artykuł "Tam gdzie nie sięga Bażantarnia, czyli tajemnicze Lasy Rakowskie" autorstwa Justyny Kozłowskiej opublikowany w 2018 r. w materiałach z sesji krajoznawczej PTTK pod zbiorczym tytułem "Mijające krajobrazy. Ziemia Elbląska wczoraj i dziś”
- Artykuł „Elbląg – Jagodnik – Smocza Dolina” z „Księgi Elbląskiej cz. II” wydanej w 2002 r. pod redakcją Jerzego Zaskiewicza,
- „Elbląg i okolice na starych pocztówkach” pod redakcją Zbigniewa Zajchowskiego, Wydawnictwo Uran (Marzenna Bracka-Kondracka), rok wydania 2012
